0

عبدالسمیع بن محمدعلی یزدی از عالمان، فقیهان و شاعران قرن سیزدهم قمری است که همانند شمار کثیری از ایرانیان خدمات ارزنده ای به زبان و ادبیات عربی ارائه نموده است. تاکنون جز در چند کتاب تراجم، نامی از این شخصیت بزرگ ایرانی برده نشده و در گذر زمان رنگ فراموشی به خود گرفته است. بیشتر آثار وی به زبان عربی و در موضوع نحو عربی است. یکی از مهمترین نوشته های وی منظومه نحوی «العرو ه الوثقی» است که در یکصد و ده بیت سروده شده است. گرچه این منظومه ناشناخته مانده است اما سه شرح از آن در میان نسخه های خطی موجود است که نشان از اهمیت آن در زمان خود دارد. این نوشته به معرفی این دانشمند ایرانی و منظومه نحوی وی و تصحیح آن می پردازد.

بهاء الدین محمد بن حسین عاملی (953-1030ق) بشناخته به «شیخ بهایی» در تفسیر گران سنگ العروه الوثقی آرای مفسران در تفسیر سوره حمد را گزارش کرده، پس از تحلیل و نقد، هر یک را در ترازوی صحت وسقم نهاده، دیدگاه خویش را بازتابانده است. ارائه و تحلیل گزارش ها و نقدهای شیخ بهایی درباره استقلال یا اتحاد سوره های «ضحی و شرح» و «فیل و قریش»، نیز «جزئیت یا عدم جزئیت بسمله» از مهم ترین اهداف این مقاله است. مقاله فراروی نشان می دهد شیخ بها استدلال به وجود پیوند معنایی میان سوره های یادشده (دوبه دو)، سخن اخفشین و عدم فصل میان این سوره ها در مصحف ابی بن کعب را برای اثبات اتحاد این سوره ها سست می داند. نیز شیخ بها بر پایه روایات امامان علیهم السلام، «بسلمه» را آیه قرآن و جزء سوره می شمرد و به وجوب قرائت آن در نماز قائل است.

خمس از جمله واجباتی است که به صورت اجماعی مورد اتفاق نظر امامیه و عامه قرار گرفته است. لیکن در مفهوم غنیمت دیدگاه های متفاوتی اتخاذ شده است برخی قائل به تفسیر مضییق از واژه غنیمت بوده و تنها غنائم جنگی را ملاک قرار می دهند که از آن جمله، آیت الله خوئی دارای این دیدگاه هستند و برخی قائل به تفسیر موسع در معنای واژه مذکور شده ازجمله صاحب جواهر و محمدکاظم طباطبایی در مستمسک العروه و آیت الله همدانی(ره) همه، غنائم را اعم از منافع حاصل از جنگ و غیر آن می دانند و تفسیر جدیدی که صبغه معرفتی در آن غالب است از جنگ شده است که مطلق جنگ خارجی و درونی را شامل می شود که در این پژوهشی مبانی استدلالی و مستندات هر دو گروه بر مبنای فهم و تفسیر آیات و روایات مورد بررسی قرارگرفته و تحلیل می گردد.

در بررسی یک کتاب تفسیر، علاوه بر دقت در روش ها و گرایش های مفسر آن کتاب و چگونگی استدلال و شیوایی بیان و سلیس بودن کلمات و مستند بودن مطالب، کیفیت بهره گیری از منابع و مآخذ، مساله ای مهم و حیاتی است. تفسیر کشاف زمخشری یکی از منابع کیفی و کمی مهم تفسیر مرحوم علامه محمد حسین طباطبایی است. علامه در تفسیر المیزان که از جمله کامل ترین تفاسیر شیعه است، مطالب فراوانی از کشاف نقل کرده و در موارد گوناگونی برای تحکیم استدلال های لغوی، بلاغی و ... از آن بهره برده است. در این نوشتار، با تطبیق و مقایسه دو تفسیر، به چگونگی نقل المیزان از کشاف به سبک و روش علامه طباطبایی، در کیفیت نقل و بهره گیری از مطالب زمخشری خواهیم پرداخت.

در تفسیر قرآن با رویکردهای متفاوتی روبرو هستیم که هر کدام از آنها به شیوه ها و مناهج گوناگونی تقسیم می شود. ازجمله آنها رویکردهای: عقیدتی، علمی، عقلی- اجتماعی نوین، ادبی و رویکردهای منحرف. آن چه در این جا مدنظر است، رویکرد ادبی است که به دو شیوه: بیانی و تذوق ادبی تقسیم می شود.منهج بیانی بر اسلوب نظمی بی نظیر و نیکو تکیه دارد که مخالف با اسالیب معمول عرب است، و صور بیانی که متشکل از بدیع ترین و فصیح ترین واژگان و صحیح ترین معانی می باشد. اما تذوق ادبی بر پایه توازن بین ذات و موضوع استوار است و تذوق در قرآن کریم، حرکتی روانی و گرایشاتی ذاتی و درونی است که ناخودآگاه بر انسان تاثیر می گذارد. رویکرد ادبی از آن جهت حائز اهمیت است که قرآن، ادبیات و فصاحت و بلاغت خویش را موضوع معجزه و آیت بودنش معرفی می کند و دیگران را نیز در این زمینه به مبارزه می طلبد. بنابراین برای مفسران بسیار ارزشمند خواهد بود تا پرده از اعجاز ادبی و بلاغی قرآن بردارند. با توجه به اهمیت این موضوع، دو تفسیر ادبی مهم (تفسیرالکشاف و التفسیرالبیانی للقرآن) را که یکی مربوط به دوره های نخست و دیگری مربوط به دوره معاصر می باشد، مورد مقایسه قرار گرفته است.مهمترین نتیجه این پژوهش اینست که رویکرد ادبی با شیوه بیانی جایگاه والایی در فهم و تفسیر کلام الهی دارد و با پیشرفت علوم بلاغی تفاسیر ادبی هم رو به تکامل گذاشته تا آنجا که برخی از مفسران معاصر بر متقدمان تفوق یافته اند که از میان آنها می توان عائشه عبدالرحمن را نام برد که با بهره بردن از تلاش های استادی چون زمخشری، تفسیری به مراتب کامل تر و زیباتر از قرآن کریم ارائه داد.

تفسیر رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تَفسیرِالقُرآن از مهم ترین و برجسته ترین تفسیرهای شیعه به زبان فارسی است. اهمیت و ارزش والای این اثر سبب شده تا برخی آثار، مانند تفسیر جِلِاء الاذهان و جَلاء الاحزان فی تَفسیر القُرآن، از آن تأثیر بپذیرند. اگرچه تفسیرهایی که به زبان فارسی تألیف شده اند معمولاً از زبان عربی و قرآن کریم تأثیر بسیار گرفتند، در متن تفسیرها واژه های فارسیِ بسیاری دیده می شود که برخی از آن ها منحصربه فرد و برخی در دوره های دیگر بسیار کم کاربرد بوده است. باتوجه به اینکه بسیاری از پژوهشگران و فهرست نگاران بر این باورند که تفسیر جِلِاء الاذهان و جَلاء الاحزان تلخیصی از تفسیر رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان است، نگارنده بر آن شده ضمن معرّفی مختصری از دو تفسیر یادشده، موارد اختلاف برخی از واژه ها و ترکیب های به کاررفته در متن تفسیرها را نشان دهد.

فلسفه تفسیر چیست؟ در این دانش به دنبال چه هستیم؟ مهم ترین مسایل و مباحث دانش فلسفه تفسیر چیست؟ چه علومی در تفسیر دخیل هستند؟ علت تکثر تفاسیر چیست؟ این سوالات و مباحثی دیگر، محتوای مقاله را تشکیل می دهد.